“Over de kerkmuren heen”

Mei 2023. Hart van Vathorst, dé locatie waar zich een ontmoeting afspeelde. Een ontmoeting tussen verschillende mensen van uiteenlopende denominaties met als overeenkomst dat ze op een vernieuwende manier bezig willen zijn met zingeving. Soms gedwongen vanuit een financiële positie die roept om verandering, leegstand die vraagt om het heroverwegen van ruimte en invulling.

De kerken in deze tijd staan voor uitdagingen; het aantal leden loopt terug waardoor de inkomsten dalen. Energiekosten rijzen de pan uit, en het achterstallig onderhoud voelt als een last die je niet wilt dragen. Tegelijkertijd sluimert al langer het verlangen om uit te reiken naar de wereld, naar de buurt, naar de mensen die God nog niet kennen. Zijn deze twee aspecten samen te voegen, bij elkaar te brengen, kunnen ze elkaar wellicht versterken?

Hart van Vathorst in Amersfoort denkt van wel, sterker nog, zij hebben samen met alle betrokken partijen deze weg al bewandeld met als resultaat een prachtige plek waar verschillende doelgroepen bijeenkomen. Paden kruisen, mensen ontmoeten en raken verbonden met elkaar.

De gasten die vandaag aanwezig zijn hebben een stap gemaakt om verder te willen kijken dan wat er nu is, om sociaal impact te maken op de wijk waar hun kerkgebouw staat en waarbij ze maatschappelijk betrokken willen zijn. Dit event is niet per definitie een inspiratiesessie met als doel gebouwen een andere bestemming te geven, het gaat een laag dieper; het gaat om verbinding maken (en) om het verschil te maken in de samenleving. Door middel van gebouwen die leeg staan of waar letterlijk ruimte is ontstaan in de loop van de tijd – soms tot verdriet van de kerkgemeenschap – maar hoe mooi is het om dat te zien omkeren tot iets groters en mooiers wat niemand tevoren had bedacht.

Deze informatieavond is het initiatief van Jolene van Gent conceptontwikkelaar bij Zenzo Maatschappelijk Vastgoed en Ruurd Kooistra van Steunpunt Kerkenwerk. Zij hebben visie voor deze doelgroep, ze zien de groeiende behoefte in deze maatschappij waarin de overheid zorg meer terug wil brengen naar ‘de wijk’ en daar zouden kerken een belangrijke rol in kunnen spelen.

Jan Overweg, directeur van het Leger des Heils licht dit gegeven nog wat meer toe. In zijn werk ziet hij de ontwikkeling ontstaan waarbij gebouwen zoals scholen en gemeentehuizen multifunctioneel gemaakt worden en waarbij kerken hierin op de voet volgen. In zijn werk bij het Leger des Heils is eenzaamheid een maatschappelijke probleem waar eerder vooral op een gesloten manier hulp geboden werd; daklozenopvang, beschermd wonen. Maar hij ziet nu een trend (mede gedreven door financiële redenen en personeelstekorten) dat deze plekken terug gebracht worden naar de wijk waardoor er direct al vanaf het begin verbinding ontstaat tussen de hulpbehoevende en de maatschappij. De kloof is voor de cliënten hierdoor niet groot meer om te integreren met de samenleving. Een voorbeeld die hij noemt; het Huis van Leusden; een gebouw waar ambtenaren werken die tussen de middag tijdens hun lunch bedient worden door mensen met het syndroom van Down.

Maar hoe start je zoiets, waar begin je. Wat Ruurd Kooistra ziet is dat kerken pas op het moment dat het financieel spannend wordt gaan nadenken over alternatieven. Het aantal kerkgangers neemt af, de vrijwillige bijdragen lopen terug, achterstallig onderhoud neemt toe, energiekosten stijgen – het zou zomaar kunnen leiden tot het verkopen van het kerkgebouw. Ruurd denkt dat er voor kerken veel eerder in het proces kansen liggen, om de mensen een alternatief te geven waardoor ze met hun hart gaan geven. ‘Mensen belevenis geven’ noemt hij dat. Hun bijdrage wordt dan niet gebruikt voor de kerk om te overleven, maar om verschil te maken – om zichtbaar te worden in de wijk. Dit geeft een ‘wij gevoel’ waardoor draagvlak ontstaat en het schept eigenaarschap.

Joost Smit, voorganger van de kerk Hart van Vathorst leeft zijn werk in het gebouw. “Hij zou niet anders meer willen” zegt hij, “Je komt elkaar tegen zonder dat je het gepland hebt, ik ben de dominee van mijn kerk, maar ook van iemand uit de wijk die binnen komt lopen.”

‘In de omgang met bewoners die zorg nodig hebben, heb ik bijvoorbeeld geloofsvertrouwen geleerd.’ Waar we eerder met elkaar de klassieke gedachte hadden; ‘Wij zijn sterk, zij zijn zwak en wij gaan hen helpen – is het is nu heel gelijkwaardig geworden. ‘Ik leer van jou en jij leert van mij.’

Zijn ervaring is dat het begin van alle plannen de kernwaardes zijn; want waar wil je als gemeente voor staan, wat wil je uitdragen, waar ligt jullie kracht! Is ontmoeten één van de kernwaardes; duik er dan in wat ontmoeten voor jullie is en blijf in het hele proces dichtbij je kernwaardes, dan heb je de meeste kans van slagen.
Jaap van Rijn, één van de bouwcommissieleden van de kerk, vertelde het verhaal over hoe Hart van Vathorst is ontstaan; essentieel was het meenemen en betrekken van de gemeenteleden. Want wanneer je een plan namens het kerkelijk bestuur en de diaconie presenteert aan de gemeente, creëer je onherroepelijk weerstand. Je wilt juist mét elkaar kerk zijn, draagvlak creëren, eigenaarschap kweken. Bij elke stap die ze namen belegden ze een gemeenteavond en gingen vandaaruit weer verder. Ook organiseerden ze een informatieavond voor de omwonenden, van waaruit zelfs een aantal vrijwilligers nu nog werkzaam zijn bij Hart van Vathorst.

Joost Smit benadrukt dat het kiezen van partners ook van wezenlijk belang is, je kunt na een paar jaar namelijk niet meer terug. Met elkaar moet je dezelfde kernwaardes delen en blijven delen. Nieuwe bewoners nemen ze bijvoorbeeld mee in een sessie om hun kernwaardes te delen zodat deze ook blijven leven.

Michiel Wijnen van Zenzo Maatschappelijk Vastgoed is een man van de cijfers maar met hart voor verbinding en ontmoeting. Het plan om maatschappelijk impact te maken moet kloppen en vandaaruit volgen de financiën. Er zijn een aantal mogelijkheden voor kerken; het kerkgebouw slopen en op dezelfde plaats een nieuwe opbouwen. Het kerkgebouw verkopen en elders iets nieuws kopen óf het bestaande gebouw (her)ontwikkelen. Een mooi voorbeeld gaf hij van een zusterhuis in Veghel, zusters die te oud werden en iets moesten met het pand. In hun ogen was verkopen de enige optie, maar na een gesprek met Zenzo Maatschappelijk Vastgoed zagen ze in dat er méér mogelijk was. Uiteindelijk is een hele wijk (her)ontwikkeld in het gedachtengoed van de zusters, het is een plek geworden waar ‘welzijn’ hoog in het vaandel staat, met een prachtige bezinningstuin eromheen. Iets wat ze van tevoren nooit bedacht hadden, maar wat nu wel gerealiseerd is.

Zenzo Maatschappelijk Vastgoed is erin gestapt met een 50/50 eigenaarschap, op deze manier kregen de zusters de expertise die ze nodig hadden en bleven ze toch volledige zeggenschap houden. Financieel blijft het project gezond omdat van alle bewoners een jaarlijkse bijdrage naar naar rato per m2 gevraagd wordt. De inkomsten worden gebruikt om de welzijnsactiviteiten te kunnen blijven uitvoeren. Zo zegt hij; ‘er zijn er nog meer verschillende constructies te bedenken voor kerken om (her)ontwikkeling financieel mogelijk te maken én ook gezond te blijven. Geen omgeving of gebouw is hetzelfde en daarom de financiering ook niet.’ Hij voegt eraan toe; ‘denk samen, kijk verder, bereik meer!’

Het is een enorme uitdaging om een kerk te laten (her)ontwikkelen, het zal niet altijd rozengeur en maneschijn zijn, maar er is zóveel mogelijk! In de afronding van de avond worden er nog wat ideeën bedacht voor de kleinere kerken waar woningen realiseren geen optie is. Wat voorbijkwam zijn oa: kinderdagverblijf, wonen met zorg, gezondheidscentra, sportfaciliteiten, werkplekken, restaurant commercieel of voor mensen met afstand tot de arbeidsmarkt, dansschool, bibliotheek en ga zo maar door.

Geen project zal hetzelfde zijn, omdat geen kerk hetzelfde is. De gemeenschappelijke deler zal zijn dat ze impact maken. Óver kerkmuren heen naar buiten zullen levens veranderen, niet alleen die van de kerkleden zelf, maar vooral ook van de mensen om hen heen.